Дорноговь аймаг

Алтанширээ сумын төвөөс хойш 40км-т орших Ширийн чулуу хойноосоо урагш хамарласан 15 км урт, 2 км өргөн газрыг эзэлсэн өвөрмөц тогтоцтой, ойр холоос харахад бараа сүртэй арслан мэт хад байхад зарим дээр нь бичигтэй, том жижиг олон сэнжит хадтай газар байдаг. Олон зуун жилийн тэртээгээс нар салхинд элэгдэн дэлхийд гайхагдах энэ хадны хамгийн том сонин үзэсгэлэнт “Сэнжит хад” нь арав гаруй метр өндөрт хэдэн тооны том хадыг өргөн нарийн хоёр тулгуур дээр уначихмаар тогтоон байгааг харахад гайхмаар сонин. Энэ хадны өнгөт зураг Улсын Драмын театрын олны танхимд хүртэл байрласан байдаг ба 1970 оны үед Оросын “Зөвлөлт холбоот улс” сэтгүүлд, мөн төв орон нутгийн сонин хэвлэлд нийтлэгдэж байлаа. Энэ орчмын уул хад нь өвөлд нөмөр дулаан, зунд сэрүүн сайхан байдгаас гадна 7-8 худаг, 18 өтөг бууц, 4-5 ханан хадан хороо байдаг. Сэнжит хадыг нутгийн зохиолч М.Чулуун “Байгаль ээжийн цонх” гэж зүйрлэсэн байдаг.  Эх сурвалж: Шавийн шанзав овогт Д.Норовын “Дорноговийн есөн гайхамшиг” номно

Хамарын хийдээс баруун хойш 17 км, Дорноговь аймгийн төв Сайншанд хотоос баруун урагш 27км-т говийнхон эртнээс нааш тахиж ирсэн Хүслийн Хар уул бий.  алайн түвшнээс дээш 1031.9 м өргөгдсөн.  Эл уул Ханбаянзүрх хэмээх албан ёсны нэртэй ажээ. Нутгийнхан Хүслийн уул, Хар уул, Шарилын уул гэх мэтээр нэрлэж оройд нь байх овоог эртнээс нааш аравнайлсан сүншиг, ганжир, хадаг, хийморийн дарцаг зэргээр чимэглэж иржээ. 1930 оноос өмнө овооны орой нь хан хүний өмсдөг малгайтай ижил эрдэнийн чулуун чимэгтэй титэм бүхий ганжиртай байжээ. Хан гэдэг нь эл ууланд олгосон цол бөгөөд Монгол оронд хан, богд, гүн, бээл, бэйс, зайсан гэх мэт цол өргөмжилсөн 120 орчим уул бий хэмээн судлаачид үздэг. Уулын оргил өөд гарахад зориулж 300 метр урт, 2.6 метр өргөн зам, түр амрах хоёр цэг байгуулсан. Уулын бэлд 300 мянган жилийн настай байгалийн боржин чулуугаар хийсэн 4 метр өндөр бурхан багшийн хөшөөг босгожээ. Эмэгтэйчүүд, хүүхэд ба настангууд уулын бэлээс 100 орчим метр өгсөж дунд хэрд байх нэг жижиг сүм

Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумаас 38 км зайтай Адрамгийн уулын баруун хэсэгт ар тийш харсан хайлаас модтой аманд байдаг мөнхийн устай булаг юм. Уг уулын аманд ан амьтан төрөл бүрийн хорхой, мөлхөгчид элбэг байлаг хөлгүй ус бололтой. Нэгэн домгоос үзвэл: Нэгэн цагт хагархай Мөнх гэдэг хүн алга болж хэд хоногийн дараа булгийн усан дээр малгай, тамхины уут зэрэг нь хөвж байсан учир энэ хүний нэрсэн нэрлэсэн гэх. Ер нь энэ булаг нь гүнзгий ширгэдэггүй. Учир нь мөнх устай гэснээс нэрлэгдсэн байж болох учиртай. Энд байгалийн янз бүрийн элемент, хортой, хоргүй аварга болон суман могой элбэг байдаг гэдэг.  Байгаль дэлхийгээ хайрлаж, хог хаяхгүй байхыг уриалж байна.

Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын төвөөс баруун урагш 27 км зайтай оршдог 11,10 гаруй ам дөрвөлжин га талбайтай байгалийн элс, манхан, булаг ус, говь нутгийн үзэсгэлэн болсон газар юм.  Эгц өндөр элсэн манхан доторхи 108 булаг, зүлэг ус, худаг, бут, модтой. Тэртээ 200 гаруй жилийн өмнө Д.Равжаа хутагт хийд байгуулсан үеэс шашны нэгэн зан үйлийг  эрэгтэй, эмэгтэй лам, зоч нар энэ 108 булагт ирж булаг бүрт 1 хоног ном уншуулан лүйжин тавьдаг зоч, лам нарыг бэлтгэдэг байсан гэдэг бөгөөд одоо ч гэсэн Монголын Лүйжинч лам нар энд ирж 3-7 хоног баясалгал хийх явдал ч бий. /Лүйжин нь бие хэл сэтгэлийн элдэв бузар, мууг арилгахад харанхуй үдэш, бүрийд уншдаг ном./ Мөн булгийн хойд хайрхныг талын догшин Догмиддорж уул гэдэг бөгөөд энд эртний амьтдын чулуужсан мод байдаг. Уулын энгэрт дээрх хийдийн туурь бий. Одоо Бүрдэнэ булгийг түшиглэн 2000 оноос бөөр эмчлэх элсэн сувилал-амрадтын газар байгуулан жил бүрийн 6 сарын 15наас 8 сар хүртэл 50-80 хүн хүлээн авах боломж, орон байр, хоолны газрыг сум

Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын төвөөс хойд зүгт 60 км зайтай Гашууны овоо хэмээх газарт оршино.  Энэ чулуу нь Архангайн тайхар чулуунаас дутахааргүй 12.8 метр орчим өндөр, элс заг хоёроос өөр юу ч үгүй тэр хэсэгт өөрийн жижиг баян бүрд булгийг бий болгосон байгалийн сонин сайхан өнгө, төрх, тогтоцыг үүсгэн олон зууныг элээж буй хад юм.  Дээр үед Хорчин өртөөний зам үүгээр дайрч өнгөрдөг учраас Гашуун хэмээн элбэг устай худаг гаргасан нь одоо ч ашиглагдаж байна. Дорноговь аймгийн дугуйн аялалынхан эх орныхоо энэ үзэсгэлэнтэй газраар 1988 онд аялахдаа Говийн тайхар чулууны зургийг М.Чулуун, Г.Цагаандэрэм нар авчээ.  Эх сурвалж:  М.Чулуун “Хамгаас дуулгах дээжис” номноос... Байгаль дэлхийгээ хайрлаж, хог хаяхгүй байхыг уриалж байна.

Нүдэнгийн хонхор нь Сайншандаас 80 км-т, Айраг сумын төвөөс 43 км-т, Нүдэн багийн төв энд байрладаг. Уг газарт Нүдэнгийн хадны завсараас гардаг ходоодонд сайн рашаан, оролцоох ойрмоос нь ходоодонд сайн гэж амны хужир авдаг бөгөөд малчид мал хүн өргөнөөр хэрэглэдэг. Зүүн талд нь “Хөх өндөр” хэмээх тахилгат овоо байдаг. Нутгийн иргэд жил бүр тахидаг. Цайдмын тойром болон Нүдэнгийн орчмоор байгалийн сонин дүрс тогтоц бүхий хад чулуутай. Нүдэнгийн хийд 1945 оноос 1960 он хүртэл сэргээгдэн ном хурж байсан. Одоо бурхан шүтээн нь Гандан тэгчлин хийдэд очсон гэдэг.  Нүдэнгийн хийдэд ноён хутагт Данзанравжаа Түгээмэл элбэгтийн 2-р оны хавар Далантүрүүгийн рашаан орох замдаа морилон саатаж байсан гэх яриа байдаг. Нүдэнгийн хадны рашааныг ходоодонд сайн гэдэг бөгөөд рашааныг зөвхөн эрэгтэй хүн очиж авдаг бөгөөд хэрэв эмэгтэй хүн авбал ус нь ширгэдэг онцлогтой гэдэг. Энэхүү газрыг Дорноговь аймгийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн 2010 оны 12-р сарын 15-ны өдрийн 95-р тогтоолоор аймгийн байгалий

Дорноговь аймгийн Дэлгэрэх сумын төвөөс зүүн хойш 55 км-т орших Цонж толгой нь зургаан талт босоо гонзгой бие биедээ наалдан ургасан зургаан талт харандаа мэт сонин сайхан тогтоцтой цэнхэр чулуу, байгаль эхийн уран чамин урлалт жижиг уул юм. Эрт үед энэ чулуунаас ухаж авч байсан ул мөр бий. Ухсан хэсэг нь 3-4 метр гүнзгий жигд хэмжээтэй, нарийхан, урт шулуун чулууны багц бөгөөд дээрээс нь харахад зүсмэл чулуун шал мэт.  Хүний гараар бүтээсэн 6 талт баганууд мэт хүрмэн хөх чулуун байц хадууд, өндөр нь 6-7 м, өргөн нь 15-20 см хөх хүрмэн чулуу юм. Асар их даралтад орж ийм багана үүсч талсжсан хэрэг. Үүнийг нутгийнхан “Цонжийн чулуу” гэдэг. Энэ өмөрмөц уулыг аймгийн байгалийн нөөц газрын тусгай хамгаалалтанд 1988 онд 18,0 га талбайтайгаар бүртгэн авсан байна. Энэхүү газрыг Дорноговь аймгийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын Тэргүүлэгчдийн 2010 оны 12-р сарын 15-ны өдрийн 95-р тогтоолоор аймгийн байгалийн есөн гайхамшгийн нэгээр баталжээ. Байгаль дэлхийгээ хайрлаж, хог хаяхгүй бай